Propozycja na wakacje❗ wakacyjny traveling 1 🏝🏛🌍

Pisałam już kiedyś, że turystyka to moje (jedno z wielu) hobby. Lubię poznawać nowe miejsca i ludzi, a rozpoczynające się wakacje przyniosły pomysł napisania kilku słów o moim mieście zachęcając do jego odwiedzin (zwłaszcza, że akurat w tej sprawie mam swój znaczny udział❗). 

zdj. Anna Hudyka, 2018 rok

Tak, więc Dąbrowa Tarnowska leży na południu Polski. Województwo małopolskie, powiat dąbrowski. W zasadzie jedno z wielu podobnych do siebie kilkunastotysięcznych miejscowości, jednak jest tutaj coś odróżniające ją od pozostałych – piękna zabytkowa budowla wpisana do Rejestru Ochrony Zabytków silnie związana z historią tegoż regionu, a zarazem naszego kraju.

List jaki otrzymałam z Ambasady Izraela

Mówię o synagodze uważanej dawniej za jedną z najładniejszych w tej części Polski. Żeby jednak wiedzieć, zrozumieć, czym ona była/jest dla Dąbrowy Tarnowskiej należy poznać dokładnie dzieje miasta zaczynając od jego początków.

zdj. z książki "Żydzi Dąbrowscy" red. Jerzego Rzeszuto

Poniżej pierwsza część tego trochę wirtualnego (w pewnym sensie) wypadu do mojej „małej Ojczyzny”, którą musimy zacząć na następujących słów:

Synagoga w prawdopodobnie 1936 roku - zdj. z książki "Żydzi Dąbrowscy" red. Jerzego Rzeszuto

Historia stosunków polsko-żydowskich liczy prawie 1000 lat, ich osadnictwo sięga XI wieku. W wielu regionach naszego kraju to właśnie ci drudzy wnieśli znaczny wkład do tutejszej kultury narodowej. Było tak zwłaszcza w małych miasteczkach.

Niełatwa część historii Dąbrowy Tarnowskiej

Historia dąbrowskich Żydów

Żydzi w Dąbrowie Tarnowskiej pojawili się przed jej lokacją w 1693 roku odgrywając znaczną rolę w rozwoju regionu. Już 4 lata później, w 1697 roku, posiadali synagogę, a prawdopodobnie od 1702 istniała Gmina Żydowska. Po 1765 roku na terenie parafii Żydzi liczyli 823 osoby i ta liczba ulegała zwiększeniu. Dominowali w handlu i w niektórych gałęziach rzemiosła należąc do najbogatszych mieszkańców. O ich znaczeniu świadczy fakt, że od 1788 roku istniała w mieście szkoła żydowska, a pod koniec XIX wieku powstały kolejne – w Dąbrowie i w Żabnie. Na przełomie XIX i XX wieku założyli również: bibliotekę, drukarnię oraz prywatne księgarnie. W 1921 roku w radzie miejskiej znalazło się 24 Żydów, którzy w okresie międzywojennym wchodzili, także w skład Cechu Rzemiosł Różnych piastując wielokrotnie funkcję cechmistrza i udzielając się w orkiestrze dętej miejskiego gimnazjum. Mieli, także swoje organizacje, stowarzyszenia, a w połowie lat 30. klub sportowy.

zdj. z książki "Żydzi Dąbrowscy" red. Jerzego Rzeszuto

Tak Dąbrowa Tarnowska wyglądała do II wojny światowej. To właśnie te najczarniejsze karty historii stanowiły początek końca wspólnego współistnienia na tym terenie obu narodów.

Przed 1939 rokiem w miejscowości żyło 2.500 Żydów, w powiecie natomiast prawie trzy razy tyle (około 7 tysięcy). Czas okupacji sprawił, że wraz z Polakami zmuszeni zostali do przymusowej pracy na rzecz gospodarki niemieckiej. Mieli zakaz handlu, korzystania z publicznych środków komunikacji i chodnika, byli przesiedlani, ograniczono im wolność osobistą nakazując oznakowanie domów gwiazdą Dawida. Taki sam znak musiało mieć wierzchnie okrycie lub opaska na lewym ramieniu. Również konfiskowano ich majątki.

Od lipca 1942 do września 1943 roku w Dąbrowie istniało getto, do którego spędzano Żydów z miasta i okolic. Zamykano wszystkich, u których wśród 3 pokoleń ktoś należał do Gminy Żydowskiej. Ludziom tym starali się pomagać Dąbrowianie. Wielu narażając życie swoje oraz bliskich chroniło Żydów w swoich domach. Pomagali też księża poprzez między innymi wystawianie fałszywych dokumentów.

zdj. z książki "Żydzi Dąbrowscy" red. Jerzego Rzeszuto

Po powstaniu getta represje w stosunku do Żydów zwiększono. Plac ogrodzono i kontakt z jego mieszkańcami stał się prawie niemożliwy. We wrześniu 1942 roku zostali oni deportowani do obozu w Bełżcu. W Dąbrowie pozostawiono około 180 członków służby porządkowej i Rady Żydowskiej. Zostali rozstrzelani na cmentarzu żydowskim w kilka miesięcy później, którego wraz z bożnicą Hitlerowcy również nie oszczędzili. Z miejsca wiecznego spoczynku usunęli około 1.500 nagrobków układając je na dziedzińcu tutejszego gimnazjum, robiąc chodniki i basen na rzece Breń.

zdj. z książki "Żydzi Dąbrowscy" red. Jerzego Rzeszuto

Holocaust przeżyło około 150 Żydów ukrytych w ponad 30 miejscach w powiecie. Za okazaną im pomoc życiem zapłaciły 62 osoby. Z tych, którzy przeżyli ok. 2/3 wyemigrowała z Polski w ciągu 2 lat po wojnie oraz w latach 1956-68. Kierunki stanowiły: USA, Kanada i Izrael.

zdj. z książki "Żydzi Dąbrowscy" red. Jerzego Rzeszuto

Powojenne władze odmówiły oddania Żydom ich świątyni. Zamarły instytucje żydowskie i nie obsadzano stanowiska naczelnego rabina. Synagoga i znajdujący się po drugiej stronie ulicy cmentarz zaczęły popadać w ruinę. Dziś na miejscu 2,4 ha placu znajduje się tylko kilka grobów i fragmenty nagrobnych płyt. Ostatniego Żyda- Samuela Rotha pochowano w 1995 roku.

Budynek Synagogi

Tak, jak napisałam wcześniej Żydzi stanowili część społeczności Dąbrowy Tarnowskiej już w 1697 roku mając synagogę, która spłonęła pod koniec XIX wieku (1885 roku). Stało się to w wyniku wielkiego pożaru, jaki wybuchł w mieście niszcząc prawie 100 budynków.

zdj. z książki "Żydzi Dąbrowscy" red. Jerzego Rzeszuto

Następną świątynię wzniesiono przy głównej drodze miasta w II połowie XIX wieku. Należy do największych tego typu obiektów w Polsce. W czasach świetności uchodziła za jedną z najpiękniejszych i najokazalszych. Prace przy niej zakończono w 1863 roku. Fundatorem wybudowanego przez włoskich artystów i specjalistów budynku był dąbrowski Żyd Aisk Stern, a projektantem Abraham Goldstein. Synagogę wpisano do Rejestru Służby Ochrony Zabytków.

zdj. Urząd Miejski w Dąbrowie Tarnowskiej

Synagoga jest wielką murowaną budowlą wzniesioną na planie prostokąta. Jej wnętrze było trójkondygnacyjne z galerią, krytą spłaszczonym sklepieniem salą modlitw, przedsionkiem oraz salą dla kobiet. W każdym rogu były wieżyczki mieszczące klatki schodowe. Była barwna z bogactwem szczegółów. Przed kilkoma laty i zakończeniu prac renowacyjnych na ścianach można było zobaczyć jeszcze pozostałe części hebrajskich napisów, a wcześniejsze sprzed lat wykazały znajdującą się pod nimi drugą warstwę malarską.

zdj. Urząd Miejski w Dąbrowie Tarnowskiej

Podczas I wojny światowej synagoga uległa poważnym zniszczeniom. Po jej zakończeniu chciano ją odrestaurować. Odnowę w latach 1936-37 umożliwiły fundusze dąbrowskiego Żyda - Golda. Zadanie doskonale wykonała architekt z Tarnowa – pani Dorota Mertz. Niestety czas II wojny światowej przyniósł tragiczne losy budowli. Została okradziona i zmieniona na magazyn. Prowizorycznie przed dewastacją zabezpieczona w latach 1945-50. Do celów kultowych używano małego pomieszczenia na parterze. W 1971 roku obiekt przejął Skarb Państwa. Postanowiono, że powstanie w nim dom kultury z obrotową sceną. Projekt opracował prof. Wiktor Zin. Niestety z powodów finansowych z ambitnych planów nic nie wyszło.

zdj. Anna Hudyka, 16.09.2008 rok

Pomimo lat do dziś synagoga jest jednym z największych obiektów Dąbrowy Tarnowskiej stanowiąc swego rodzaju pomnik po wspólnej historii dąbrowsko-żydowskiej.

zdj. Anna Hudyka, 16.09.2008 rok

Oto pierwsza część historii dąbrowsko-żydowskiej i pamiątce po współegzystencji tutaj dwóch narodów – Polaków i Żydów. Jutro zapraszam do kolejnej części.

zdj. Anna Hudyka, 16.09.2008 rok

zdj. Anna Hudyka, 16.09.2008 rok

zdj. Anna Hudyka, 16.09.2008 rok

zdj. Anna Hudyka, 16.09.2008 rok

zdj. Anna Hudyka, 2014 rok

zdj. Anna Hudyka, 2009 rok