Wielkanoc w tradycji

Wielkanoc jest najstarszym i najważniejszym świętem w chrześcijaństwie. Przypadająca na początek wiosny nawiązuje do odrodzenia się po zimie życia i przyrody. Tak, jak w przypadku innych tego typu uroczystości są w niej obecne zwyczaje wywodzące się z prastarych czasów słowiańskich, którymi wyrażano radość z powrotu słońca i wiosny. Większość z nich będąc rolnikami żyło zgodnie z przyrodą wyznaczającą rytm życia. Po wkroczeniu chrześcijaństwa pod stare zwyczaje podkładano nowe katolickie znaczenia pomagające nawróconym poganom lepiej zrozumieć nowo nastałą wiarę, jak też sprawiło, że wiele z nich przetrwało do dziś. Czasem też mają charakter lokalny.

W Wielką Sobotę tradycyjnie święcimy pokarm na świąteczny stół. Dawniej jednak panowało przekonanie, że ma ono pewne właściwości: kiełbasa chroni przed ukąszeniem węża, chrzan przed pchłami, pieczony jarząbek- więzieniem, sól od zepsucia, a jajka zapewnią zdrowie, dostatek i pomyślność. Oprócz jedzenia święcono, także wodę i ogień.

Prastarzy Słowianie wiązali żywioł wody z siłą, magią i właściwościami leczniczymi. Wierzono, że wszelkie wody zamieszkiwane są przez różne bóstwa składając im ofiary i czcząc. Na początku wiosny kultywowano obrzęd oczyszczenia się wodą, którą po przybyciu chrześcijaństwa zaczęto święcić. Kropiono nią dom, pole, gospodarstwo i zwierzęta. Miała zmazywać grzechy, ochraniać zasiewy przed nieszczęściami i szkodnikami oraz odpędzić wszelkie zło. Również samemu pito łyk smarując następnie chrzanem zęby. Owa czynność miała zapewnić zdrowie.

Święcenie ognia to tzw. obrzęd „światła”. Jest praktykowany od zarania istnienia kościoła. Rozpoczyna się rozpaleniem przed kościołem ogniska, do czego dawniej używano hubki i krzesiwa. Chłopcy rozpalali od niego huby, a po przyjściu do domu okadzali zabudowania i sady, po czym wrzucali do pieca, by uchronić dom od pożaru. Uważa się, że obrzęd narodził się pod wpływem pogańskich „ogni wiosennych” z celtyckiej północy, w Galii i Irlandii.

W Wielką Niedzielę wczesnym rankiem, a od jakiegoś czasu już w sobotę wieczorem po zachodzie słońca, odprawia się Mszę św. zwaną rezurekcją. Dawniej wierzono, że podczas procesji łatwo rozpoznać jest czarownice. Kiedy kapłan śpiewał słowo „Alleluja” wiedźmy miały uciekać i obchodzić kościół tylko raz, bojąc się utraty mocy nad ziołami. Po nabożeństwie ludzie podchodzili do siebie witając się słowami „Chrystus Zmartwychwstał” na, co odpowiadano „Zmartwychwstanie prawdziwe”. Szybko rozchodzono się do domów, by zasiąść do wspólnego śniadania. Stół był suto zastawiony, a tradycyjnymi potrawami: żur z jajkami, kiełbasą i zabielany śmietaną, przyprawiony chrzanem roztartym z solą i czosnkiem. Do dziś posiłek rozpoczynany jest dzieleniem się poświęconym jajkiem. Dawniej było też kruszone i rozsypywane po kątach izby, aby ochronić dom przed myszami. Skorupki pisanek wrzucano natomiast do ogrodu, by zapewnić urodzaj, a na podwórko „aby drób był tłusty i kury dobrze niosły”. Powszechnym zwyczajem było obdarowywanie bliskich pisankami. Jeśli młodzieniec dał pannie, a ona przyjęła stanowiło znak odwzajemniania uczucia.

Wiele zwyczajów było lokalnych. W okolicach Limanowej, Dobrej, Szczerzyca, Jurkowa do dziś w świąteczny poniedziałek chodzą tzw. „śminguśne słomioki” zwani „dziadami śminguśnymi”. Ich ręce i nogi oplecione są słomianymi powrósłami, noszą słomiane kamizelki i kolorowe spódnice, na głowach czapy zakończone warkoczami, a na twarzach futrzane maski lub usmoloną pończochę. Odwiedzają domy wczesnym rankiem i należy ich poczęstować kołaczami i właśnie jajkami. W zamian dziękując mruczą stukając kijami. Muszą obejść domy zanim słońce będzie wysoko, a w kościele zabrzmią dzwony. Zwyczaj ten etnografowie łączą z prastarymi magiami wiosennymi, gdy panował kult wody i starej słomy. W okolicach Wieliczki znana jest tzw. „Siuda baba”. Chłopcy przebierają się w stroje kobiece, smarują sadzą twarz, a na szyi wieszają wielkie różańce z kasztanów i żołędzi. Proszą przechodniów o datek, a gdy ktoś odmówi podstawiają do pocałowania różańcowy osmolony sadzą krzyż. Kilka wieków temu w Krakowie w świąteczny poniedziałek odbywało się tzw. „Emaus”. Miało miejsce między kościołem Świętego Salwatora, a klasztorem Norbertanek na Zwierzyńcu. Młodzież i żacy nosili wierzbowe różdżki z baziami, którymi chłopcy bili w drodze dziewczęta. Dziś na pamiątkę odbywa się tam wielki odpust. W wielkanocny wtorek była tzw. „rękawka”. Po nabożeństwie w Kościoła św. Benedykta rozpoczynała się wesoła zabawa. Ze wzgórza zrzucano resztki poświęconego jedzenia, które tocząc się wpadało w ręce chłopców, żaków i biednych ludzi. Na Kaszubach tradycją było, że w lany poniedziałek grupa młodzieńców wyruszała na wieś. Nosili gałązki jałowca delikatnie uderzając dziewczęta, które nie były ubrane w spodnie. Na Opolszczyźnie przetrwało to do dziś. Czasem chodzono też z „gaikami”, przyozdobioną gałązką sosny lub świerka przywołując nimi wiosnę.

Dawniej w świąteczny poniedziałek powszechnym zwyczajem było obwożenie koguta. „Kurcorze” chodzili najpierw z żywym, a później drewnianym i osadzonym na kółkach ptakiem. Wierzono, że posiada magiczną moc i płoszy złe duchy. Tak chodząc składano życzenia gospodarzom oblewając wodą panny.

W Żegocinie od Wielkiej Środy do Wielkiej Soboty nie siano zboża. Wierzono, że wtedy posiane nie wysypie się, natomiast sadzono ziemniaki. W Wielki Piątek, aby zapewnić urodzaj rankiem wbijano na polach krzyżyki ze święconych palm. Ale i ten dzień był związany z ciemnymi magiami. Panowało przekonaniem, że przed wschodem słońca chodzą po polach czarownice zbierające rosę na „ściąganie mleka”. Na Śląsku wierzono, że w Wielką Niedzielę podczas wschodu słońca na jego tarczy można dostrzec Pana Jezusa pod postacią baranka. Gospodarze jadąc wozami z rezurekcji ścigali się furmankami - ten kto był najszybciej w domu miał pierwszy ukończyć żniwa. Do dziś odbywa się zabawa dla dzieci tzw. szukanie zajączka lub pisanek. Najmłodsi bawią się też w stukanie jajek, zwycięża właściciel tego, które nie pęknie. Na wsiach przetrwało objeżdżanie końmi pól, co ma zapewnić dobry urodzaj. W poniedziałek wielkanocny ludzie, także się odwiedzają. Dawniej był to ,,najbardziej mokry dzień w roku”, a oblewano kobiety i dziewczęta, które, aby się wykupić dawały wędlinę i jajka. Na skorupkach były często wyskrobywane wierszyki i deklaracje miłosne dające możliwość nawiązywania bliższych kontaktów między młodymi.  

Anna Hudyka