Dożynki i jesień

I nadszedł (niestety😑) pierwszy dzień jesieni🍁🍂 (w przypadku zimy❄⛄ będzie owe „niestety” po stokroć❗). Z tej okazji kilka słów o jednej z polskich tradycji. 

Polskie dożynki są dzisiaj celebrowane jako przede wszystkim rolnicze święto plonów, ludzi ziemi, dobrze wypełniony obowiązek rolników wobec kraju. Uroczyście obchodzi się je zwłaszcza w gminach wiejskich i ośrodkach kultu religijnego.

Jak napisałam już kiedyś mówimy o prasłowiańskim obrzędzie wywodzącym się z czasów pogańskich przypadającym pierwszego dnia jesieni, równonocy jesiennej 22/23 września i obrzędy pierwotnie wiązano z kultem roślin oraz drzew.

Jedną z polskich tradycji są tak zwane wieńce dożynkowe będące obok chleba najważniejszym symbolem tej szczególnej uroczystości. Często można je porównać do prawdziwych dzieł sztuki ludowej.

Stanowią atrybut, a zarazem świadectwo zebranych plonów, który podczas uroczystej mszy świętej odprawianej jako dziękczynienie za zbiory święci kapłan. Następnie na czele korowodu zostaje przeniesiony na miejsce gdzie odbywa się obrzęd dożynkowy – to tak zwane obtańczenie (lub ośpiewanie) wieńca. Mowa o odgrywanych krótkich humorystycznych, z przyśpiewkami scenkach związanych ze swoim regionem lub krajem w ludowych strojach. Dzisiejszym dożynkom towarzyszą, także wystawy i konkursy na najpiękniejszy wieniec, co ma propagować sztukę wyrabiania tych tradycyjnych.

Wieniec będący wyrazem dumy, a zarazem radości z zebranych plonów musi prezentować się okazale, stąd dbałość o najdrobniejszy szczegół, by był pięknym, dumnym, zachwycał wyglądem, dlatego pomysły na najróżniejsze kształty i misterne przygotowanie.

Najważniejsze przy wykonaniu, to zakaz używania jakiegokolwiek metalowego elementu, czy też gotowego zakupionego wcześniej. Powstaje poprzez oplecenie szkieletu zrobionego z wikliny lub z innych giętkich gałązek. Wszystko mają łączyć lniane sznury oraz nici. Ramiona wieńca wraz z poszczególnymi częściami konstrukcji oplatają kłosy zbóż. Co ważne powinny znaleźć się wszystkie gatunki rosnące w Polsce, a przynajmniej cztery podstawowe: żyto, pszenica, jęczmień, owies. Ciekawostką jest, że najpierw podstawę tradycyjnego wieńca stanowiło koło, po którym przeobraził się w proporcjonalną koronę o 4, 6 lub 8 ramionach i wiły go najlepsze żniwiarki. Dopiero później przeistoczył się bardziej wyszukane kształty. Dzisiaj są nimi symbole zarówno chrześcijańskie, jak i państwowe łączące tradycje kościelne z patriotycznymi. Mają też zgodnie z tradycją uosabiać urodzaj oraz dostatek. Przyozdabiają go: polne kwiaty, zioła, owoce (zabronione są jednak te południowe, ponieważ nie rosną one w Polsce), warzywa, jarzębina i inne dary przyrody, z których człowiek może korzystać oraz dodatki w postaci wstążek i podobnych rzeczy. Dawniej również w środek wkładano żywe pisklęta, gąski lub kaczki, a nawet sadzano koguta, wszystko wynikające z wiary, iż zapewnią w gospodarstwie zdrowy przychówek.

Najważniejszą część wieńca stanowi jego zwieńczenie – najczęściej umieszczony na szczycie symbol religijny: krzyż, hostia, monstrancja.

Dożynkowe wieńce przepełnia symbolika. Oprócz, że on sam uosabia dostatek, urodzaj, radość rolników z zebranych plonów, na przykład korona ucieleśnia Matkę Boską - Królową Polskich łanów zbóż, krzyż - wiarę katolicką, kwiaty – radość, wstążki powiewające na wietrze - swobodę.

Dawniej obchody dożynek rozpoczynało wicie wieńca z pozostawionej na polu po żniwach garści zbóż. Symbol ciągłości wegetacji i urodzaju. Ścinał je w uroczysty sposób najlepszy żniwiarz wręczając żniwiarkom, by uplotły z nich wieniec. Rolnik żegnał też pole znakiem krzyża.

Wieniec nazywano również „plonem” i do kościoła niosła go na głowie lub wyciągniętych rękach najlepsza żniwiarka. Czasami towarzyszyli jej pomagając inni żniwiarze i parobkowie. Następnie szedł korowód odświętnie ubranych chłopów z przybranymi kwiatami sierpami i kosami na ramionach. Po poświęceniu przez kapłana w świątyni wieńca uroczysty pochód przechodził do dworu lub domu gospodarza dożynek. Tam odbywały się dalsze uroczystości. Sam wieniec przechowywano na następny rok, a wykruszone z niego ziarna wrzucano do worków z ziarnem siewnym.

Pomimo, że wywodzące się z czasów pogańskich dożynki dużą popularność zyskały w XVI wieku, kiedy w Polsce istniała gospodarka folwarczno-dworska. Narodziły się jako święto chrześcijańskie.  

W Polsce XX wieku w okresie międzywojennym pojawiła się tradycja obchodów dożynek gminnych, powiatowych i parafialnych. Obrzędy żniwne stanowiły manifestację odrębności warstwy chłopskiej. Często łączono je z wystawami rolniczymi, festynami i występami kapel ludowych.

Po wojnie w czasach PRL-u (najgorszym czasie, kiedy Polska nie była suwerennym państwem, lecz tak naprawdę po II wojnie światowej rozpoczęła się jej okupacja przez Moskwę🤬) nie zaniechano dożynek, jednak komunistyczne władze nadały im charakter świecki. Religijny powrócił po 1989 roku, gdy zaczęto składać dziękczynienie Bogu i Matce Boskiej za urodzajne plony. Współcześnie dożynki stanowią formę lokalnych pikników, połączonych z mszą świętą. Dawny blask i magia Święta Plonów z biegiem czasu zatraciła się.

zdj. Anna Hudyka